Velnias, Velns znany też, jako Kościsty Starzec, Jodu, Jupi (mit. bałtyjska) - Litewski i Łotewski chtoniczny bóg wód, bagien, polowań, suszy, kultury, handlu, bydła, płodności, rzemiosła, rolnictwa, bogactwa i być może wojny. Patron rolników, stróż boskiego prawa i władca dusz zmarłych, którymi rządzi w podziemiu. Wyobrażany był, jako jednooki starzec. Do dziś słowo ,,Velnias" w języku litewskim oznacza ,,diabeł" i jest to efekt chrystianizacji wielkiego księstwa Litewskiego, zaś litewskie słowa ,,Vele, Veles" było dawniej określeniem na dusze zmarłych przodków. Informacje na jego temat pochodzą wyłącznie z litewskiego folkloru. Słabo jest poświadczony na Łotwie. W hipotetycznym indoeuropejskim podziale społecznym miał patronować rolnikom, podczas gdy jego wróg Perkun wojownikom, a ojciec Deiwas starszyźnie, kapłanom i książętom. Kult Velniasa i pokrewnego Welesa sięga najprawdopodobniej czasów wspólnoty bałto - słowiańskiej. Jego pruskim i jaćwińskim odpowiednikiem był najprawdopodobniej Pikulas. Zgodnie z badaniami folklorystycznymi i etnograficznymi, Velnias był znany pod ponad 200 nazwami na całej Litwie. Potrafił przybierać postacie zoomorficzne, szczególnie często wcielał się w ptaka lub gada. Strzeże ukrytych skarbów.
Charakter[]
Bóstwo to - jeśli wierzyć książce N. Veliusa - jest bohaterem aż 10,000 litewskich opowiadań, lecz jego zachowanie i nastawienie do ludzi i innych bogów jest bardzo zróżnicowane, a Velnias pozostaje mimo mocnego poświadczenia dosyć tajemniczym i słabo poznanym elementem nadbałtyjskich wierzeń. Niekiedy jawi się, jako postać pozytywna, jako stróż prawa boskiego nękający złoczyńców i pijaków oraz współtwórca świata (szczególnie fauny i flory) pomagającym ubogim i potrzebującym, wyręczając ich w pewnych zajęciach, lecz nie rzadko w ludowych baśniach i opowieściach, pojawia się jako podstępny czarny charakter prześladujący i utrudniający życie ludziom, zwłaszcza chłopom, aby ostatecznie zostać pokonanym przez Deiwasa lub Perkuna (być może chrystianizacja uczyniła z Velniasa postać czasem negatywną). Velnias fanatycznie boi się gromowładcy. Na Litwie mówi się, że gdy się go spotka należy krzyknąć ,,Perkun jest za tobą!", a przerażony diabeł zawsze się nabiera na tą zmyłkę i daje czas potencjalnej ofierze na ucieczkę. Velnias szukał miłości wśród śmiertelnych kobiet, podobnie jak jego późniejsza forma - diabeł w wierzeniach renesansowych.
Indoeuropejskie teorie[]
Miejsce w indoeuropejskim panteonie[]
W odróżnieniu od panteonu dawnych Prusów czy German, ciężko ustalić obraz litewskiej trójki indoeuropejskich bogów. Zgodnie z wynikami badań Georgesa Dumézila w indoeuropejskich społeczeństwach wolni obywatele dzieli się na trzy kategorie: Prawodawców-kapłanów, wojowników i rolników, a każda z tych trzech funkcji posiadała własnego boga-patrona występującego pod różnymi nazwami. Reprezentantem I funkcji był naczelny panteonu; władca bogów ustalający prawo i patronujący kapłanom. U Bałtów byłby nim boski Deiwas, którego imię stało się z czasem w języku litewskim ogólnym określeniem na boga, w tym również chrześcijańskiego; problem z Deiwasem polega na tym, że wiele jego cech przejął Perkun. Reprezentantem II funkcji był bóg o cechach marsowych związany z ogniem i wojnom, dbający o przestrzeganie boskiego prawa i patronujący wojownikom. III funkcja podlegała, by bóstwu dostatku i płodności związanym z naturą i patronującym rolnikom. Tu pojawia się pewien problem, gdyż Velnias, o ile jest bezsprzecznie związany z bogactwem (bydło we wczesnym średniowieczu wyznaczało granice między bogactwem, a biedą, a nad nim piecze sprawiał Velnias, jak Weles), tak władza nad płodnościom nie wysuwa się u niego na pierwszy plan i zdaje się być poboczną funkcją boga. Dodatkowo związki z politykom (w folklorze pomaga złym możnowładcom, podczas gdy Deiwas i Perkun wspiera chłopów) i wojnom typowe dla klasy I i II uniemożliwiają jednoznacznej identyfikacji Velniasa w bałtyjskim panteonie, z którąś z funkcji.
Mit cyklu wegetacyjnego[]
Znacznie łatwiej jest dopasować Velniasa z popularnym mitem cyklu wegetacyjnego. We niektórych indoeuropejskich kulturach pojawia się lekko zmodyfikowany mit lub opowieść o walce gromowładcy ze smoko- lub wężokształtnym chtonicznym bogiem, który porywając bydło, przedmiot, małżonkę lub syna niebiańskiego bóstwa wiąże wody pod ziemią i wywołuje susze. Gromowładcy udaje się pokonać i tymczasowo uśmiercić wroga, odzyskać porwaną osobę lub bydło albo skradziony przedmiot i wywołać wiosenne deszcze i odnowić zakłócony cykl wegetacyjny. W mitologii greckiej i rzymskiej Zeus i Jowisz ratują świat przed wężokształtnym Tyfonem. Rygwanda opowiada o walce wedyjskiego Indry ze smokiem Wrytą, który ukradł chmury deszczowe i zachwiał równowagę świata, lecz został pokonany, a Indra zwrócił deszcz światu. W Eddach opisano ukradnięcie przez chtonicznego olbrzyma Mjolnira - młota gromowładnego Thora i jego pokonaniu oraz przywróceniu równowagi w przyrodzie. Mit ten nie został zarejestrowany na Litwie i Łotwie, lecz jeśli kiedykolwiek by istniał najpewniej Velnias pełnił by rolę postaci negatywnej.
Zobacz też[]
- Weles (mitologia słowiańska)
- Pikulas (mitologia bałtowska)
- Sovij (mitologia bałtowska)
- Velu mate (mitologia Bałtowska)
- Tyfon (mitologia grecka)
- Żmij (mitologia słowiańska)