Mokosz

“	[...] I począł władać Włodzimierz w Kijowie sam jeden, i postawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna drewnianego z głową srebrną i wąsem złotym, i Chorsa, Dadźboga i Strzyboga, i Simargła, i Mokosza. I składali im ofiary, nazywając ich bogami, i przywodzili syny swoje i córy na ofiarę biesom plugawili ziemię ofiarami swymi. I splugawiła się krwią ziemia ruska i wzgórze to [...]	”
	— Powieść minionych lat; autor: Nestor; str. 77; ”O pogańskim życiu Włodzimierza”

Mokosz
Informacje
Inne imiona	Matka Ziemia
Mitologia	Mitologia słowiańska
Odpowiedniki	Gaja (grecka)
Charakterystyka
Domena	Matka Ziemia, bogini deszczu i seksualności, patronka kobiet, dzieci oraz tkacktwa
Atrybuty	Len, pająk, kołowrót
Płeć	Żeńska
Status	Bóstwo Włodzimierzowe
Lokalizacja	Przed zniszczeniem przez Włodzimierza Wielkiego, jej posąg znajdował się na nieznanym wzgórzu w Kijowie
Kult
Święte zwierzę	Pająk, owca
Święta roślina	Lipa
Rodzina
Rodzeństwo	Perun lub Rod (możliwe)
Partner	Perun lub Rod (możliwe)

Mokosz(a) (mit. słowiańska) - Ważna, a zarazem jedyna bogini panteonu Włodzimierza, o różnorakich, wszak dyskusyjnych i niepewnych funkcjach. Zdaje się, że jej cześć oddawano wyłącznie słowiańszczyźnie wschodniej. Natomiast u Słowian Zachodnich i Południowych, możliwość badania jej kultu ogranicza się do etymologii niektórych miejscowości Chorwacji, Polski, Czech, Połabia i Łużyc przy czym jednak jest on dość wątpliwy. Próba rekonstrukcji mitycznego wizerunku bogini ogranicza się do etymologicznych wywodów, nielicznych staroruskich zapisków i wschodniosłowiańskich badaniach folklorystycznych. Jej związek z płodnością, jako jedyny pozostaje bezsprzeczny i niemal pewny. Wielu rodzimowierców, badaczy oraz miłośników mitologii słowiańskiej, obstaje przy utożsamianiu bóstwa z indoeuropejską hipostazą Matki Ziemi i przyrównuje do helleńskiej Gai.

Istnieją jednak mniej znane poglądy, jakoby bogini władała wilgotnością i deszczem, które popierał m. in. Henryk Łowmiański. Nie wykluczona jest więc możliwość łączenia jej kultu z południowosłowiańską Perperuną. Najprawdopodobniej obydwa aspekty Mokoszy, jako matki ziemi i bogini wilgoci mogą być poprawne. Pamięć o niej przetrwała przede wszystkim u Słowian Wschodnich. W rosyjskim folklorze pojawia się żeński demon opiekuńczy o imieniu Mokosz(a) o nienaturalnie dużej głowie odwiedzający w nocy w czasie Wielkiego postu domostwa, gdzie strzyże owce, gdy gospodarze pozostawią dla niej podarunek w postaci nożyc i zajmuje się przędzeniem. Widać tu analogie do złośliwego demona domostwa, jakim była Kikimora. Inne cechy przypisywane demonicznej Mokoszy to m. in. karanie leniwych i niewywiązujących się ze swych obowiązków kobiet. Na Słowenii, prócz tego istnieje czarownica o imieniu Mokoška. Demoniczne konotacje Mokoszy skusiły niektórych badaczy, do uznania jej za demona. Współcześnie ten pogląd jest prawie, że wygasły i dosyć wątpliwy. Piątek był jej świętym dniem. 

Etymologia

Mokosza - Wyobrażenie współczesne

Pochodzenie i znaczenie imienia Mokoszy jest niejasne, wszak wszystkie proponowane etymologie zdają się łączyć z kultem płodności. Najczęściej wskazuje się na określenie -*Mok/Moko wywodzące się z prasłowiańskiego i oznaczające „Moczyć” lub „Mokry”. Może to potwierdzać związek Mokoszy z południowosłowiańską Perperuną, ściśle związaną z wilgocią i deszczem. A nawet prowadzić do wniosku, jakoby Mokosza była żoną gromowładcy (Peruna) i przypuszczalną przyczyną sporu boga z Welesem, co w następstwie prowadzi do mitu o wypuszczeniu wód (mit porządku kosmogonicznego). Z drugiej, jednak strony - jak przypuszczał wybitny slawista Aleksander Gieysztor - ten rdzeń może mieć też konotacje seksualne. Dodatkowo wilgoć nie koniecznie musi odwoływać się do deszczu i wody, lecz aspektowi 'Wilgotnej Matki Ziemi', spotykanemu na słowiańszczyźnie wschodniej mającej rodowód pogański. Pozwoliło to na utożsamienie Mokoszy z Matką Ziemią.

Jednak równie często proponuje się sanskryckie pochodzenie wyrazu. Dodatkowo nie wiadomo, czy nazwa bogini pochodzi od rdzenia -*Mok/Moko czy to rdzeń jest czymś wtórnym, od nazwy bóstwa. W tym przypadku sugeruje się staroindyjskie makha - ”szlachetny, bogaty” oraz meksha - ”śmierć”, ”mrok”, ”wyzwolenie” lub ”sok roślinny”. W dawnych wspólnotach przez długi czas płodność i urodzaj, były niezwykle związane z bogactwem i szczęściem. Rekonstrukcja innego wschodniosłowiańskiego boga urodzaju i płodności - Jaryły i boga zaświatów związanego z urodzajem - Welesa udowadnia związek śmierci z płodnościom w kulturach słowiańskich. Od imienia Mokoszy próbuje się wywieść nazwy niektórych miejscowości (Toponimia), jak wschodniosłowiańskie: Mokoš, Mokszany, Moksza, Moksze, Mokszy Błoto czy Mokuszów czy zachodniosłowiańskie: polskie Mokszany, Mokszy Błoto, Mąkoszyn, Mokuszów, czeskie Mokošín, Mokošin vrch, Mokošny, Makušín, a także połabskie Muuks/Mukus i łużyckie Mokočice oraz wschodniosłowiańskie Mokošica na Chorwacji. Pamiętać należy jednak, że nie wszystkie nazwy wymienionych miejscowości muszą mieć związek z Mokoszą.